سیستم اطلاعات آزمایشگاه
LABORATORY INFORMATION SYSTEM (LIS)
نام سیستم اطلاعات آزمایشگاه مناسب تر از سیستم اطلاعاتی آسیب شناسی است، زیرا بخش آسیب شناسی عملکرد های متنوعی را داراست و سیستم ها فارغ از انتسابشان به بخش های مختلف باید به گونه ای طراحی شوند تا از نظر اداری کارا باشند. کارکردهای بالینی مانند میکروب شناسی بالینی (اساسا ارائه خدمات مشاوره در یک حوزه تخصصی) باید به عنوان یک سرویس مراقبت بالینی مستقیم از بیمار که توسط سیستم اطلاعات بالینی (CIS) ارائه شده و در پرونده الکترونیکی پزشکی ثبت می گردد، در نظر گرفته شود.
1 : عملکردها و الزامات سیستم اطلاعات آزمایشگاه
کارکرد یک آزمایشگاه در چارچوب سیستم اطلاعات مراقبت از بیمار می تواند به موارد زیر تقسیم شود:
1) دریافت دستورات (درخواست)
2) انجام آزمایشات
3) ارائه نتایج
در این فرآیند بر اساس انواع تست ها و روشهای انجام آزمایشات، تفاوت های اندکی وجود دارد که در زیر مجموعه رشته های آسیب شناسی انجام می شود. تست ها را می توان در دستجات زیر گروه بندی کرد:
a) بیوشیمی
b) ایمونولوژی
c) هماتولوژی
d) آسیب شناسی تشریحی
e) میکروبیولوژی
تمامی روش های آزمون ها نمی توانند کاملاً خودکار شوند. فرایندهای برخی آزمایش ها باید بطور کامل یا جزئی به صورت دستی، انجام شوند. برنامه LIS برای سطوح مختلف اتوماسیون شامل موارد زیر است:
· تست دستی
· آزمایش توسط دستگاه های نیمه اتوماتیک
· تست با استفاده از ماشین های کاملاً اتوماتیک
وضعیت فعلی اتوماسیون آزمایشگاه های پزشکی در این مقاله شرح داده شده است.
2 : یکپارچه سازی و اتصالات رابط کاربری
برای دریافت دستورات پزشک، سیستم اطلاعات آزمایشگاهی (LIS) با سیستم اطلاعات بالینی (CIS) یکپارچه سازی می شود. بدین ترتیب، این دو سیستم یا از همان بدو ساخت به گونه ای طراحی می شوند که باهم کار کنند یا بعد از خرید و طی روند پیاده سازی در هم ادغام می شوند.
یکی از ویژگی های یکپارچه LIS قابلیت ارسال پیام ها و گرفتن نتایج از دستگاههاست که به صورت خودکار (تحلیلگرها) از طریق واسطه های کاربری انجام می شود تا لیست کارها ایجاد شده، با دستورات (خط فرمان) ارتباط برقرار کرده و بالعکس نتایج را به پایگاه داده اطلاعات بیمار انتقال دهند.
هنگام ارائه نتایج، داده ها می توانند به طور مستقیم از دستگاهها به پایگاه داده اطلاعات بیمار منتقل شوند یا به طور موقت در یک سیستم ذخیره سازی سرور واسط (بعضی اوقات به عنوان سرور ترمینال نامیده می شود) نگهداری شوند. برنامه های اطلاعات بالینی این اطلاعات را از پایگاه داده اطلاعات بیمار استخراج می کنند و آنها را برای رویت کاربران به عنوان نتایج یا نمودارهای شخصی نمایش می دهند.
توانایی سخت افزارهای مختلف انجام آزمایشات برای ارتباط با LIS باید با دقت مورد مطالعه قرار گیرد. معیار اصلی برای توانایی جابجایی داده ها، قابلیت استفاده از یک زبان میانجی مشترک انتقال داده است که در حال حاضر HL7 است. همانطور که هر دو دستگاه و HL7 به صورت مستمر به روز می شوند، تفاوت در نسخه ها باعث می شود که ارتباطات رابط کاربری یک فرایند بسیار چالش برانگیز باشد. مورد دیگر استفاده از یک سیستم نامگذاری مشترک در CIS، LIS و نرم افزار مورد استفاده در ماشین آلات (به عنوان مثال LOINC یا Snomed CT) است. برای واسط های کار، نیاز به همکاری نزدیک بین سیستم اطلاعات بالینی (OERR و CPOE) ، LIS و فروشندگان دستگاهها طی مراحل اجرای پروژه وجود دارد. ممکن است یک میان افزار (middle ware) یا موتور رابط کاربری مورد نیاز باشد.
2_1 : بخش های آزمایشگاه
بطور مرسوم آزمایشگاه بر اساس حوزه های تخصصی/مهارتی و تکنولوژی یا مودالیته های بکار گرفته شده به بخش های مختلف تقسیم می شود. نمونه ها یا موادی که روی آنها کار می شود ممکن است بکلی متفاوت باشد. برخی تست ها می توانند توسط دستگاههای تمام اتوماتیک ، برخی دیگر توسط دستگاههای نیمه اتوماتیک و مابقی ممکن است با استفاده از روش های دستی انجام شوند. بخش های معمول آزمایشگاه عبارتند از :
1) بیوشیمی
2) ایمنی شناسی
3) خون شناسی (هماتولوژی)
4) آسیب شناسی آناتومیک
5) میکروب شناسی
6) ژنتیک
جایگاه سیستم اطلاعات آزمایشگاه (LIS) در سیستم اطلاعات بیمارستانی
اجزای سیستم اطلاعات آزمایشگاه
3 : گردش کار کلی تست های آزمایشگاهی و نیازمندی های مدیریت داده
سیستم اطلاعات آزمایشگاه به منظور برخورداری از مزایای کامپیوتری شدن و فن آوری اطلاعات برای تسهیل در فعالیت های آزمایشگاه و نهایتاً مراقبت از بیمار طراحی می گردد. گردش کار کلی، برای همه بخش ها کاملاً مشابه است اما تفاوت هایی هم بسته به نوع فن آوری که به منظور انجام آزمایشات مورد استفاده قرار می گیرد وجود دارد (خودکار یا دستی) . علی القاعده برای موفقیت این سیستم، نیاز است فرایندها به دقت دنبال شوند. (بر اساس استاندارد کاری مربوطه)
گردش کار آزمایشگاه
گردش کار عمومی و جریان داده
4 : درخواست انجام آزمایشات (دستورات)
در یک سیستم یکپارچه اطلاعات بیمارستانی، ارائه دهندگان مراقبت برای انجام آزمایشات، دستور مربوطه را در ماژول ثبت کامپیوتری دستورات پزشک (CPOE) ازسیستم اطلاعات بالینی (CIS) وارد می نمایند. یک فهرست جامع از دستورات وجود دارد که از آن می توان یک دستور خاص را انتخاب کرد. دستورات را می توان با توجه به نوع آزمایش گروه بندی کرد. اگر از یک سیستم مستقل اطلاعات آزمایشگاه استفاده می شود، می توان ماژول ثبت دستورات LIS را به منظور دستور، چاپ نمونه و ارسال نمونه برا کاربران بالینی فراهم آورد. در این وضعیت، پایگاه داده بیمار (PMI) باید در پایگاه داده LIS تکرار شود. دستورات/آزمایشات می توانند به عنوان پانل های آزمایش به هم متصل شوند تا برای هر نمونه:
1. آزمایشاتی که قرار است با یک دستگاه انجام شوند با یکدیگر همراه گردند.
2. همان نمونه ممکن است برای آزمایش در دستگاه دیگری استفاده شود.
یک دستور ترکیبی برای انجام همزمان چندین آزمایش طراحی می شود. دستورات همچنین می توانند به عنوان یک مجموعه دستور یا بخشی از مجموعه مراقبت بر اساس برنامه های مراقبت از پیش تعیین شده گروه بندی شوند.
هنگامی که دستورات وارد می شوند، اطلاعات خاصی (جزئیات دستور) توسط شخص درخواست کننده آزمایش از طریق پر کردن یک فرم درخواست ثبت می شود. این اطلاعات می تواند اجباری یا اختیاری باشد و عبارتند از:
1. نوع نمونه
2. نوع ظرف نمونه گیری
3. حجم نمونه
4. اولویت انجام آزمایش
5. نقطه نظرات خاص
6. ملاحظات
برخی از این جزئیات مانند نوع نمونه، نوع ظرف نمونه گیری، تاریخ و زمان جمع آوری (سریال نمونه) نیز بر روی برچسب بارکد چاپ می شوند.
هنگامی که یک آزمایش درخواست می شود، دستور مربوطه به سرور دستورات ارسال می گردد که در آن آزمایشات هر بیمار در قالب لیست دستورات آمده است که این فهرست می تواند توسط نمونه گیر، پرسنل انجام دهنده و مدیران ناظر رؤیت شود.
5 : جمع آوری نمونه
5_1 : استفاده از ظرف نمونه گیری مناسب
آزمایشات روی نمونه ها یا نمونه برداری های اخذ شده از بیماران توسط افراد خون گیر یا ارائه کنندگان مراقبت بالینی معمولاً در بالین بیمار انجام می شوند. در پاره ای موارد، برخی نمونه ها توسط افراد در نظر گرفته شده در آزمایشگاه از بیماران گرفته می شود. نمونه ها می توانند مایع، بافت جامد، مواد سواپ یا اسمیر کشیده شده روی یک اسلاید (لام) باشند. ظرف نمونه و نگهدارنده مورد استفاده برای هر آزمایش در زمان نمونه گیری معین می گردد. سیستم باید این قابلیت را داشته باشد که ظرف مناسب را به کاربر پیشنهاد دهد و در صورت استفاده از ظرف نامناسب برای آزمایش درخواست شده، این موضوع را متذکر شود. (هنگام ثبت نمونه)
فایل دستورالعملی در خصوص مدیریت نمونه در آزمایشگاه های پزشکی را می توانید از این آدرس دریافت کنید.
5_2 : شناسایی دقیق
برای ایمنی، ضروری است نمونه هایی که از بیمار فرستاده می شود:
• واقعا به همان بیمار تعلق داشته باشد
• تاریخ و زمان نمونه گیری را نشان دهد
مشکل شناسایی در مورد نمونه ها/نمونه برداری ها کاملاً منحصر به فرد است از این نظر که از بیمار جدا شده اند. جز اینکه در زمان جمع آوری نمونه به درستی با بیمار مطابقت داده شود، وگرنه پس از آن دیگر ممکن نیست. بنابراین مهم است که ظرف یا لوله، در جایی که نمونه / نمونه برداری قرار داده شده، دارای برچسب نشان دهنده نام بیمار و شناسه منحصر به فرد وی (شماره پرونده پزشکی) باشد. پس از آن، برچسب بارکد تنها وسیله شناسایی نمونه خواهد بود.
همچنین، نمونه هایی که از همان بیمار در روزهای مختلف یا در زمان های مختلف جمع آوری می شوند، باید تفکیک شوند، زیرا مقادیر اغلب با زمان تغییر می کنند. مهم است که تاریخ و زمان جمع آوری نمونه و بخشی از آزمایشگاه که قرار است آزمایش را انجام دهد به همراه شماره سریال (شماره نمونه) در بارکد الصاقی روی نمونه درج گردد. این شماره که اصطلاحاً شماره ردیف نمونه نامیده می شود همراه با شناسه بیمار، معمولا هر نمونه را هویت منحصر به فردی می دهد. همچنین نشان می دهد که نمونه / نمونه برداری در سیستم LIS ثبت شده است.
شماره ردیف بر روی یک برچسب بارکد چاپ شده و به نمونه / نمونه برداری چسبانده می شود. در هر نقطه ای از فرایند کار و در هر مکانی، هویت نمونه با خواندن بارکد با استفاده از بارکد خوان یا اسکنر شناخته می شود. بیماری که نمونه از وی گرفته شده مشخص می گردد چرا که شماره ردیف نمونه تنها به یک بیمارخاص منتسب شده است.
برچسب بارکد
5_3 : فرایند جمع آوری نمونه ها
شخصی که برای جمع آوری نمونه ها مأموریت دارد، دستورات را در فهرست های دستورات می بیند. اگر باید نمونه گیری توسط یک فرد خون گیر (فلبوتومیست) یا یک ارائه دهنده مراقبت در نظر گرفته شده انجام شود، به عنوان یک گام اضافی ممکن است فهرست نمونه گیری نیز در دسترس قرار گیرد. او نیاز دارد قبل از نمونه گیری، شناسه های خاصی از قبیل نام، جنسیت و سن بر روی کامپیوتر را پیش از چاپ برچسب با بیمار واقعی تطبیق دهد.
در هنگام نمونه برداری خون بهتر است یک تلفن همراه یا رایانه دستی داشته باشید. بیماران باید برچسب های شناسایی با بارکد را داشته باشند که هنگام خواندن (ترجیحاً با یک بارکدخوان) هویت بیمار را تایید می کند. در غیر اینصورت، فرد مسئول جمع آوری نمونه باید از بیمار نامش را بپرسد، نه اینکه او را به نام صدا بزند. در موارد بستری و مراقبت روزانه بیمار در تخت خود باقی می ماند و ظرف و برچسب به آنجا آورده می شود. در حقیقت بهتر است که در صورت امکان و در دسترس بودن تسهیلات، برچسب کنار تخت بیمار پرینت شود. به جهت احتیاط، بهتر است برچسب به بیمار نشان داده شود تا اطمینان حاصل شود که نام و شناسه منحصر به فرد دیگر درج شده در برچسب متعلق به خود او است. بیمار نیز باید مطلع گردد که چه آزمایشی قرار است انجام شود.
برای بیماران سرپایی، نمونه ها معمولاً در یک مکان مشخص گرفته و جمع آوری می شوند. معمول این است که بیمار را به نام صدا می زنند امّا هویت وی باید تایید شود. بهترین حالت این است که بیمار یک کارت شناسایی برای مثال کارت پیگیری به همراه داشته باشد. فرد خون گیر، معمولاً کامپیوتری در مقابلش دارد و بنابراین قادر به تایید و تطبیق جزئیات شناسایی در کامپیوتر با بیمار است.
وقتی نمونه برداری ها (معمولاً بیوپسی های بافتی) در طی جراحی، آندوسکوپی، بیوپسی با سوزن یا رادیولوژی مداخله ای جمع آوری می شوند، هر نمونه بیوپسی باید در ظرف جداگانه ای قرار گیرد. اپراتور (به عنوان مثال جراح یا آندوسکوپیست) باید هر نمونه / نمونه برداری را به طور جداگانه نامگذاری کند. مثلاً نمونه الف : بیوپسی از آنتروم معده. هنگامی که در دسترس بودن نمونه نامعلوم است، دستور ممکن است ثبت نشده باشد و بالتبع برچسب ممکن است چاپ نگردد. در این موارد یک برچسب موقت نوشته شده به صورت دستی می تواند مورد استفاده قرار گیرد. سپس اپراتور یا دستیار او بایستی دستورات مربوطه را جایگزین کند و یک برچسب مناسب برای جایگزینی آن مورد موقت ایجاد کند.
5_3_1 : برچسب ها
برچسب ها به صورت خودکار یا حسب تقاضا چاپ می شوند. اطلاعات روی برچسب دو فرم برای دو هدف متفاوت دارند:
• به شکل مرسوم الفبایی برای مشاهده بصری
• در قالب بارکد که می تواند توسط اسکنر بارکد یا بارکد خوان خوانده شود
اطلاعات روی برچسب در فرم الفبایی شامل شناسه های منحصر به فرد معمولا نام، شماره پرونده (MRN) و شاید تاریخ تولد است که می تواند توسط شخص جمع آوری کننده نمونه و بیمار خوانده شود. این برای شناسایی مناسب بیمار ناکافی است. از این رو با مشاهده این اطلاعات در رایانه، او می بایست با سایر شناسه های بیمار (مثلا جنسیت، سن، گروه قومی و غیره) آشنا باشد.
بارکد روی برچسب توسط ماشین قابل خواندن است. معمولاً الفبایی-عددی شامل حروف الفبا و اعداد است. بخش الفبایی ممکن است بخش آزمایشگاه/محل ایستگاه کاری را نشان دهد. بخش عددی نشان دهنده تاریخ و زمان نمونه برداری است، و شماره سریال روزانه (شماره نمونه).
به منظور ایمنی، یک دستورالعمل استاندارد در خصوص نمونه گیری استفاده می شود که در ذیل می آید:
• در آنِ واحد فقط روی یک بیمار کار کنید و بعد از تکمیل کار، به بیمار بعدی بپردازید.
• اول از همه، برچسب چاپ می شود (مگر اینکه برچسب را بتوان در کنار بستر بیمار چاپ کرد).
• برای اطمینان از اینکه نمونه مربوط به همان بیمار است، با استفاده از یکی از دو روش زیر ادامه دهید:
• روش A: برچسب را به ظرف مناسب برای آزمایش بچسبانید. ظرف را به بستر بیمار بیاورید، همراه با سایر لوازم مورد نیاز برای گرفتن نمونه. نام بیمار را بپرسید. سایر شناسه های شناخته شده مانند جنسیت، سن و گروه قومی را با بیمار مطابقت دهید. اطمینان حاصل کنید که نام و شناسه های دیگر موجود در برچسب با بیمار مشابه است. برای تأیید این برچسب را به بیمار نشان دهید. نمونه را بگیرید و آن را در ظرف قرار دهید.
• روش B: ظرف و برچسب را از هم جدا کنید. هر دو را به کنار بیمار بیاورید. نام و شناسه های دیگر بیمار را با آنچه روی برچسب درج شده مقایسه کنید. برچسب را به بیمار نشان دهید. نمونه را بگیرید و آن را در ظرف قرار دهید. برچسب را به ظرف بچسبانید.
5_3_2 : ثبت نمونه
در یک سیستم کاملا یکپارچه، هنگامی که دستور مربوطه وارد می شود نمونه ثبت می گردد و یک درخواست برای چاپ برچسب ارسال می شود. این درخواست سیستم را وادار به تولید ارائه یک شماره ردیف می کند و بنابراین اساسا نمونه/نمونه برداری را ثبت می کند.
5_4 : انتقال نمونه
پس از گرفتن نمونه ها می توانند حسب گردآوری، به صورت دستی (اختیاری) ثبت شوند. این کار، وضعیت دستور را در سرور دستورات به عنوان " نمونه گرفته شده" تغییر می دهد. معمولاً نمونه ها / نمونه برداری ها به صورت دسته ای جمع آوری می شوند و سپس به پذیرش آزمایشگاه مناسب ارسال می شوند. نمونه ممکن است بلافاصله یا به صورت دسته ای ارسال شود. فرد ارسال کننده نمونه باید وارد سیستم شده و این عمل را در برنامه نرم افزاری ثبت/ارسال نمونه ضبط نماید تا وضعیت فرایند کار در سرور دستورات را به عنوان "ارسال شده" به روز کند.
6 : پذیرش
6_1 : تحویل نمونه در واحد پذیرش آزمایشگاه
از آنجایی که نمونه قبلاً ثبت گردیده و در سیستم وارد شده، نیاز است رسیدن نمونه به آزمایشگاه و حوزه پذیرش آن اطلاع داده شود. کامپیوتر واحد پذیرش به سرور دستورات و فهرست دستورات دسترسی دارد. با اسکن برچسب بارکد روی هر ظرف نمونه، آزمایشات مورد درخواست برای هر نمونه به تکنیسین مسئول نمایش داده می شود. بر اساس شماره سریال پذیرش، هویت بیماری که نمونه به وی تعلق دارد و منبع نمونه نیز معلوم می گردد. سپس تکنیسین اقدام به ثبت و ورود نمونه می کند و در ضمن نمونه را از لحاظ قابل پذیرش بودن بر اساس موارد زیر بررسی می نماید:
· مغایرتی در هویت وجود نداشته باشد
· ظرف نمونه گیری مورد استفاده مناسب باشد
· نمونه برای آزمایش، خوب باشد
اگر نمونه گرفته شده پذیرفتنی باشد، درخواست تأیید گردیده و مراتب موضوع به سرور دستورات انتقال می یابد. وضعیت وظیفه به حالت "نمونه واصل شده" در می آید. سرور، دستورات را به وظایف تبدیل می کند و یک فهرست وظایف برای نمونه ایجاد می شود و نیز به یک میز/ایستگاه کاری بخصوص منتسب می شود.
اگر نمونه آزمایش مناسب نباشد، روند انجام آزمایش جلوتر نمی رود و وضعیت "رد شده" در سرور دستورات ثبت گردیده و به اطلاع ارائه دهندگان خدمت رسانیده می شود و آنها ممکن است بر این اساس تصمیم بگیرند نمونه جدیدی از بیمار تهیه و ارسال دارند.
7 : مرتب کردن نمونه ها-آزمایشات و ایجاد فهرست های کاری
برای کلیه آزمایشاتی که در آزمایشگاه انجام می شوند نیاز است فهرست های کاری/لیست وظایف/ صفحه گسترده کار بر اساس نوع دستورات داده شده ایجاد گردد. نمونه ها و آزمایشات دستور داده شده بسته به نوع آزمایش و اینکه کجا باید انجام گردد وارد لیست کار شده و مرتب می گردند. لیست های کاری می توانند منتسب شوند به :
1. بخش مناسب در آزمایشگاه (بیوشیمی، ایمونولوژی، هماتولوژی، میکروب شناسی، آسیب شناسی آناتومیک و غیره)
2. میز کار بخصوص متناسب
3. تکنیسین مسئول آزمایشگاه
4. ماشینی (دستگاه، آنالیزر) که تست ها با آن انجام می شود.
تکنیسین های مسئول گروه های بخصوصی از آزمایشات (منتسب به یک میز کار) لیست های کاری را فارغ از اینکه آزمایش دستی یا با یک دستگاه بخواهد انجام شود، می گیرند. یک لیست مشابه هم با استفاده از رابط کاربری تسهیل شده با استاندارد HL7 به یک دستگاه خودکار یا نیمه خودکار انتقال داده می شود.
7_1 : مرتب کردن و توزیع نمونه ها بین ایستگاه کاری یا میز مناسب
بر اساس لیست های کار، نمونه های آزمایش/نمونه برداری ها بسته به آزمایشات متناظری که قرار است انجام شوند ردیف می گردند و دستی یا بر روی یک نقاله مکانیزه به مقصد فرستاده می شوند. تکنیسین مسئول از لیست کار به منظور حصول اطمینان از دریافت نمونه و انجام مابقی مراحل آزمایش بهره می گیرد.
توزیع بین بخش های مختلف
8 : روش انجام آزمایش
8_1 : دریافت نمونه ها در ایستگاه های کاری
در سرور دستورات، دستورات تأیید شده به وظایف تبدیل می شوند و برای هر نمونه، یک فهرست وظایف (مجموعه ای از آزمایشاتی که باید انجام شوند) ایجاد می گردد. برای هر ایستگاه کاری، کلیه وظایف برای همه نمونه هادر قالب یک لیست کار سر هم بندی می شود. هنگامی که نمونه به ایستگاه می رسد تکنیسین مسئول با استفاده از یک بارکدخوان تأیید می کند که نمونه مربوط به لیست کاری شان است و تحویل نمونه را اطلاع می دهد. این باعث می شود که وضعیت وظیفه به "شروع شده" تغییر یابد. اگر تکنیسین فرایند مربوط به خود را به انجام رسانیده باشد بایستی قید کند تا این فرایند به وضعیت "انجام شده" درآید. این باعث می شود که یک نمونه بخصوص از لیست کاری فعال وی خارج شود.
اگر همان نمونه بایستی در ایستگاه کاری دیگری مورد استفاده قرار گیرد بایستی به صورت دستی به میز کار یا ایستگاه مناسب انتقال داده شود مگر اینکه از یک سیستم انتقالی کاملاً مکانیزه و خودکار استفاده شود. در لیست کار آزمایشاتی که باید آنجا انجام شود درج شده است و تکنیسین آن ایستگاه یا تجهیزات آزمایشگاهی اتوماتیک، آزمایش قید شده در لیست کار را انجام خواهند داد.
8_2 : مقولات مرتبط با درجات مختلف اتوماسیون
به منظور برخورداری کامل از مزایای کامپیوتری کردن و استفاده از فن آوری اطلاعات، لازم است مؤسسات پزشکی روشهای انجام آزمایشات خود را مکانیزه و خودکار نمایند. ویژگی هایی که باعث اتوماسیون فرایند کاری می گردد عبارتند از :
1. انتقال پیام های مرتبط با آزمایشات یک نمونه بخصوص از سیستم اطلاعات بالینی – پرونده الکترونیک پزشکی (CIS-EMR) به آنالیز کننده
2. انجام آزمایشات به صورت خودکار با تجهیزات آنالیزر و با کمترین دخالت انسانی
3. انتقال نتایج از ماشین ها به پایگاه داده اطلاعات بیمارا از طریق سیستم اطلاعات آزمایشگاه (LIS)
در حال حاضر، تقریباً همگی آزمایشات بیوشیمیایی، ایمنی شناسی و خون شناسی به صورت خودکار انجام می شوند ولی برخی دستگاههای آنالیزر موجود می توانند دستورات را از سیستم اطلاعات آزمایشگاه دریافت داشته و بخوانند ولی نمی توانند نتایج را از همان طریق برگردانند و لذا نتایج به صورت دستی وارد می شوند. بالعکس ممکن است دستگاههایی باشند که نتوانند دستورات را از طریق رابط کاربری بگیرند ولی بتوانند نتایج را از آن طریق برگردانند. بنابراین داده های شناسایی و درخواست های آزمایش باید به صورت دستی به دستگاه آنالیزر داده شوند. همچنین موقعیت هایی وجود دارد که نتایج آزمایش تولید شده توسط دستگاه، باید بصورت دستی یا بر اساس آنچه روی کامپیوتر دستگاه نمایش داده شده خوانده شود یا اینکه پرینت گردد. در هر صورت متعاقباً باید داده های نتایج به صورت دستی در سیستم اطلاعاتی وارد شود (با تایپ) . این موقعیت ها سرعت فرایند را کم می کند و ریسک خطای ناشی از ثبت دستی داده ها را هم بالا می برد.
8_3 : آزمایشات خودکار
8_3_1 : فراهم آوری نمونه برای آزمایشات بیوشیمی و ایمنی شناسی
نیاز به آماده کردن نمونه به نوع نمونه و آزمایشی که قرار است روی آن انجام شود بستگی دارد. آزمایشات بیوشیمیایی معمولاً روی سرم یا پلاسمایی انجام می شوند که با سانتریفیوژ از عناصر سلولی خون منفک می شود. راحت تر این خواهد بود که لوله آزمایش مورد استفاده برای نمونه گیری خون خودش بتواند سانتریفیوژ شود و نیز اینکه برای انجام آزمایش توسط دستگاه اتوآنالایزر مناسب و پذیرفتنی باشد. در غیر این صورت باید سرم یا پلاسما به ظرف دیگری که برای ماشین مناسب است منتقل شود. همچنین اگر پلاسما یا سرم از همان نمونه قرار است در دستگاههای متفاوتی استفاده شود لازم است بخشی از آن (an aliquot) در ظرف (لوله آزمایش) دیگری ریخته شود. این حالات مستلزم چاپ مجدد برچسب بارکد برای درج هویت نمونه می باشد. آزمایشات روی نمونه ادرار، مایع مغزی نخاعی و ترشحات مختلف نیز به همین منوال می باشد. توصیف مختصری از چگونگی کارکرد آنالیزر بیوشیمی در این فایل آماده است :
http://www.who.int/medical_devices/innovation/clinical_chemistry_analyzer.pdf
8_3_2 : آزمایش عناصر سلولی در مایعات
برای آزمایش عناصر سلولی خون (گلبول های قرمز، سفید و پلاکت ها)، لازم است این عناصر با انواع مختلف ضد انعقاد ها بخوبی نگهداری شوند.
8_3_2_1 : شمارش کامل گلبول های خون
آنالایزرهایی که بدین منظور بکار می روند از روش فلوسیتومتری استفاده می کنند. برای شمارش کامل گلبول های خون، نمونه در یک محلول الکترولیتی رقیق می شود. سپس دستگاه، مقدار بسیار کمی از نمونه را آسپیره می کند و آنرا به سمت شمارشگر عبور می دهد که دیافراگمی دارد که از خلال آن ضربان های نوری یا الکتریکی رد می شوند. در صورت استفاده از نور ، داده های مربوط به اندازه و ویژگی های نور هنگام عبور از سلول ها (اصطلاحاً تفرّق روبرو و جانبی) تجزیه و تحلیل می شود. در صورت استفاده از برق ، امپدانس الکتریکی ناشی از سلول ها توسط یک حسگر شناسایی می شود. درجه امپدانس، انواع مختلف سلول را نشان می دهد.
8_4 : پروسیجرهای آزمایشگاهی در جاهایی که روش های دستی ضروری است
پاره ای آزمایشات، از جمله بررسی های پاتولوژی آناتومیک، مطالعه میکروسکوپیک لام خون و باکتری شناسی هنوز تا حدودی دستی انجام می شوند. سیستم اطلاعات آزمایشگاه پردازش دستی نمونه ها را با ایجاد لیست کاری، نگهداشت لاگ وضعیت و برچسب های تغذیه کننده وظایف پشتیبانی می کند. به منظور انجام فرایندها روی نمونه ها توسط تکنولوژیست ها، دستورات می تواند به لیست های کاری تبدیل شود. هر زمان که نمونه گیری های پردازش شده (معمولاً در قالب اسلاید) آماده شدند، لازم است لیست های کاری برای تفسیر آنها توسط پاتولوژیست ها، هماتولوژیست ها یا میکروبیولوژیست ها ایجاد شوند. نمونه های پردازش شده (اسلایدها) زیر میکروسکوپ بررسی می شوند و سپس توسط پاتولوژیست ها، هماتولوژیست ها و میکروبیولوژیست ها آنالیز و تفسیر می گردند که متعاقباَ یافته هایشان را گزارش می کنند. با متصل کردن میکروسکوپ ها به پروژکتورهای LCD گراف های تصویری می توانند از نماهای مد نظر پاتولوژیست ها گرفته شده و در پایگاه داده ذخیره شوند و در دسترس کاربران در سیستم اطلاعات بالینی و پرونده الکترونیک پزشکی قرار گیرند.
8_4_1 : تصویر کامل خون
از نمونه گرفته شده خون، روی یک اسلاید شیشه ای، گستره (اسمیر) تهیه می شود رنگ آمیزی می گردد و زیر میکروسکوپ دیده می شود. اهمیت دادرد که برچسب بارکد به اسلاید چسبانده شود تا کماکان از تطابق صحیح نمونه و بیمار اطمینان حاصل شود.
8_4_2 : آزمایشات هیستوپاتولوژی و سیتولوژی
پاتولوژیست ها، بافت را زیر میکروسکوپ بررسی می کنند تا ظاهر (مورفولوژی) و واکنش آنها را به رنگ ها و مواد شیمیایی مختلف مشاهده نمایند. نمونه برداری ها می توانند از اندام ها یا بافت هایی باشند که برداشته شده اند یا نمونه های بیوپسی گرفته شده حین اندوسکوپی، بیوپسی با سوزن بزرگ (Large-Needle Biopsy) یا بیوپسی با سوزن نازک (Fine-Needle Biopsy) باشند.
8_4_2_1 : نمونه های جراحی/بیوپسی
نمونه های گرفته شده حین جراحی در کیسه ها یا ظروف بزرگ یا بطری هایی (بسته به اندازه آنها) قرار داده می شوند. جراح بایستی اطلاعات نمونه را وارد کند (نوع اندام، منشأ/محل برداشت نمونه) و اطمینان حاصل نماید که برچسب های بارکد متصل شده است. اگر بیش از یک نمونه گرفته شده باشد، در ظروف متفاوت قرار داده می شوند و بایسیی شماره سریال مجزا و متفاوتی بگیرند. اگر از همان بافت ولی از محل/عمق/بخش های مختلف نمونه برداری شده است می توان آنها را به عنوان نمونه های الف، ب، ج و مشابه آن همراه با لحاظ توضیحاتی دال بر محل نمونه برداری و جزئیات دیگر نامگذاری کرد. بهتر آن است که نمونه های گرفته شده را در همان زمان که برداشت می شوند در ظروف برچسب دار قرار داد و صبر نکنند تا پروسیجر تمام شود.
8_4_2_2 : پردازش (Processing)
در آزمایشگاه، برای نمونه های بزرگ، پاتولوژیست از بخش های مختلف اندام برداشت شده نمونه می گیرد (فرایندی که اصطلاحاً "grossing" نامیده می شود). هر کدام از این نمونه ها باید در ظرف جداگانه ای قرار داده شده و همراه با توضیحاتی مبنی که از کجا نمونه گرفته شده، برچسب زده شود. در خصوص نمونه برداری های کوچک، این گام ضروری نمی باشد. سپس بافت در یک نگهدارنده که برچسب دارد در پارافین غوطه ور می شود. سپس بافت برای ایجاد مقاطع باریک برش داده می شود. ضروری است که این فرایند در آن واحد بر روی نمونه فقط یک بیمار انجام شود و در اولین فرصت روی اسلاید برچسب داری قرار داده شود. سپس بافت رنگ آمیزی می گردد و آماده مطالعه زیر میکروسکوپ می شود.
در مورد نمونه های سیتولوژی که از طریق بیوپسی با سوزن ظریف گرفته شده اند، آسپیره بافتی فوراً بر یک اسلاید شیشه ای برچسب دار، کشیده شده (اسمیر) و فیکس می گردد (معمولاً با الکل 95%) . سپس آسپیره، رنگ آمیزی می شود.
8_5 : آزمایشات میکروب شناسی
برای شناسایی میکروارگانیسم ها، دو روش اصلی استفاده می شود:
1. گستره (اسمیر) مستقیم بر یک اسلاید شیشه ای، رنگ آمیزی و بررسی زیر میکروسکوپ
2. کشت ارگانیسم و متعاقبا
· تلاش برای رشد (کشت) ارگانیسم بر انواع مختلف محیط کشت
· آزمایش ارگانیسم رشد کرده
· مطالعه ارگانیسم ها زیر میکروسکوپ
نمونه ها در قالب مایع (شبیه خون، خلط، ترشحات، مایعات تجمع یافته (افیوژن) یا چرک واضح) یا به شکل گستره (اسمیر)/سواپ گردآوری می شوند. اسمیر مستقیم از نمونه روی اسلاید شیشه ای رنگ آمیزی شده و زیر میکروسکوپ مطالعه می شود. ارگانیسم هایی با خصوصیات مجزا (از جمله نیسریا گونوره و مایکوباکتریوم توبرکولوزیس) می توانند مشخص شوند.
کشت ارگانیسم ها با قراردادن نمونه در محیط کشت (ظرف آگار یا آبگوشت "broth") شروع می شود. در مورد برخی انواع نمونه این کار در محیط بالینی انجام می شود.
بیشتر فرایند کشت دستی انجام می شود. محیط کشت می تواند یکی از موارد زیر باشد:
· انواع مختلف ظروف آگار (آگار خون پخته، آگار مک کانکی و ظروف آگار خون نالیدیکسیک اسید و ...)
· انواع مختلف محیط کشت غنی شده با آبگوشت که به رشد باکتری ها و سرکوب رشد سایر ارگانیسم ها کمک می کند
8_5_1 : تشخیص خودکار رشد
در خصوص رشد نمونه های مایع (بخصوص خون) در آبگوشت، بخش اولیه فرایند کشت دهی می تواند با استفاده از روش های خودکار تشخیص رشد نظارت شود. این دستگاهها (به عنوان نمونه سیستم BactecTM ) رشد را بر اساس تولید دی اکسید کربن مانیتور می کنند. ردیاب های نوری تغییر در سطح فلئورسانس در رنگ موجود در کف ظرف را در اثر وجود دی اکسید کربن اندازه گیری می کنند.
با تعامل رابط کاربری با سیستم اطلاعات آزمایشگاه، شواهد رشد (کشت مثبت) می تواند در عرض 10 ساعت بعد از انکوباسیون به تکنولوژیست ها منتقل شود.
8_5_2 : شناسایی باکتری ها
طیف متنوعی از معرّف های بیوشیمیایی برای شناسایی متابولیـسم های خاص و افتراق بین باکتری ها شـناخته شده اند.
1) ظاهر؛ هنگامیکه با میکروسکوپ دیده می شوند
2) الزامات و نیازمندی های رشد
3) آزمون های بیوشیمیایی روی ارگانیسم جدا شده بر اساس
· اکتشاف تولید یک آنزیم توسط ارگانیسم بر اساس توان واکنش به یک ماده خاص
· اکتشاف تولید متابولیت های معین بر اساس قدرت ایجاد واکنش های شیمیایی خاص
4) روش های سرولوژیک از جمله وسترن بلات، رسوب کردن آنتی ژن (Immuno-precipitation) و الایزا (ELISA)
5) فنوتایپینگ DNA/RNA
روش های سرولوژیک از جمله وسترن بلات، رسوب آنتی ژن و الایزا از آنتی بادی ها برای تعیین پروتئین های بخصوصی که منحصربفرد هستند و/یا خصوصیات یک میکروارگانیسم استفاده می شوند. قابلیت کاربرد این روشها به در دسترس بودن، حساسیت و ویژگی آنتی بادی های مورد استفاده بستگی دارد. کیت های تجاری مختلفی برای کشف میکروارگانیسم های متعدد در دسترس است.
8_6 : تست حساسیت ضد میکروبی
یک مقاله در وب سایت http://cid.oxfordjournals.org/content/49/11/1749.full بحث خوب و مفصلی را در خصوص این موضوع به عمل آورده است.
9 : گزارش نتایج
9_1 : خواندن و تفسیر
سیستم اطلاعات آزمایشگاه، یک لیست وظیفه برای پاتولوژیست ایجاد می کند و اسلاید ها پس از آماده شدن در دسترس وی قرار می گیرند.
یک فرم گزارش دهی مناسب برای ورود داده های ساخت یافته یا متنی فراهم می شود. گزارش دهی می تواند با تایپ مستقیم داده ها در فرم ها انجام گردد یا از طریق دیکته در یک سیستم تشخیص صدا که متعاقباً به پایگاه داده اطلاعات بیمار انتقال می یابد.
دور از انتظار نیست که انواع مختلف آزمایشات گردش کار متفاوت و عرف و قاعده مختص به خود را داشته باشند. برنامه نرم افزاری از این بابت باید موارد مربوطه را لحاظ نماید.
مکانیسم های مورد استفاده هر چه باشد، شیوه های تأیید (verification methods) معرفی شده و نیز داده هایی در مورد وضعیت کار، ممکن است به عنوان بخشی از اطلاعات دریافت شده ثبت گردند.
خودکارسازی (اتوماسیون) فرایند ها
برنامه های کاربردی و قابلیت های سیستم اطلاعات آزمایشگاه (LIS)
10 : گزارش های وضعیت
سیستم اطلاعات آزمایشگاه بایستی مراحل انجام آزمایشات را ثبت نماید (مثلاً : نمونه دریافت شده، در حال انجام، کامل شده، اعتبارسنجی شده) و این وضعیت ها را در سیستم گزارش دهی نتایج ثبت دستورات (OERR) نشان دهد.
نتایج باید بدواً به منظور اعتبارسنجی در سیستم اطلاعات آزمایشگاه در دسترس باشند. یک سرور واسطه (سرور ترمینال) ممکن است برای نگهداشت موقت نتایج قبل از اعتبارسنجی و ارائه نهایی مورد استفاده قرار گیرد. در هر صورت اعتبارسنجی می تواند بصورت اتوماتیک (به صورت پیش فرض) یا به صورت دستی توسط پرسنل آزمایشگاه انجام شود. به منظور اعتبارسنجی، سیستم اطلاعات آزمایشگاه بایستی با سیستم تضمین کیفیت آزمایشگاه یکپارچه گردد.
وضعیت نشان دهنده وضعیت جاری فرایند آزمایشگاه
کلینیسین ها بایستی به محض آن که نتایج از طریق سیستم اطلاعات بالینی در پایگاه داده اطلاعات بیمار در دسترس قرار گرفت بتوانند به آن دسترسی داشته باشند. نتایج بایستی در قالب یک جدول یا فلوشیت و بر اساس توالی زمانی که نمونه ها گرفته شده اند نشان داده شوند.
11 : سیستم تضمین کیفیت
11_1 : کنترل فرایند
یک سیستم اطلاعات آزمایشگاه که به خوبی طراحی شده باشد واجد مکانیسم های در نظر گرفته شده ای است که به منظور اعتبارسنجی، هشدارهایی را بر اساس نتایج خارج از مقادیر مورد انتظار فراهم می آورد. سیستم، در کنار روش های دستی تسهیلاتی را برای اعتبارسنجی خودکار دارد. مکانیسمی وجود دارد که شکست فرایند در هر مرحله را بدلایل مختلف از جمله رد نمونه، خرابی دستگاه و نتایج نامعتبر ثبت نماید. این موارد در یک گزارش استاندارد منعکس می گردد.
سیستم اطلاعات آزمایشگاه امکان می دهد نمونه ها، مورد آزمایش قرار گیرند و نتایج ثبت شوند. تسهیلاتی برای مقایسه نتایج آزمایشات با مقادیر مورد انتظار یا نتایج بیرونی سیستم کنترل کیفی (در صورت ورود داده) وجود دارد. سیستم، گزارشات استاندارد را با مقایسه آزمایش در مقابل مقادیر نرمال (مورد انتظار) برای هر شرایط و دستگاه (آنالایزر) فراهم می آورد.
سیستم همچنین گزارشات پرس و جوی استاندارد و اقتضایی روی پارامترهای مختلف به منظور مدیریت منابع، تضمین کیفیت و ممیزی پزشکی فراهم می کند.