دکتر نیما اختردانش

سیستم های اطلاعات آزمایشگاه (LIS) از دهه 1970 اجزای مهم و کلیدی آزمایشگاههای بالینی به شمار می روند. اما کارکردهای این سیستم ها عمدتاً پشت قابلیت های تکنولوژی های نوین سخت افزاری و نرم افزاری مخفی مانده است؛ در حالیکه پیچیدگی اطلاعاتی که توسط آزمایشگاه های بالینی تولید می شونددر طول زمان افزایش یافته است و به زودی با استفاده از تست های آزمایشگاهی با میاندادها و ابعاد بالا به نحو چشمگیرتری بیشتر هم خواهد شد. در وسیعترین حالت، سیستم های اطلاعات آزمایشگاه برای مدیریت جریان اطلاعات میان ارائه دهندگان سرویس های سلامت، بیماران و آزمایشگاهها ضروری هستند و بایستی به گونه ای طراحی شوند که نه تنها عملیات کاری آزمایشگاهها را بهینه سازی نمایند بلکه به فرایند شخصی سازی مراقبت بالینی نیز کمک نمایند.

مقدمه :

سیستم های اطلاعات آزمایشگاه (LIS) بدواً به منظور گردآوری، ثبت، نمایش، سازماندهی و آرشیو نتایج آزمایشگاهی توسعه یافتند و اغلب تمرکز آنها بر تولید اطلاعات به منظور مدیریت مناسب مالی آزمایشگاه بود. زمانی که فن آوری اطلاعات با شتاب بیشتری پیشرفت کرد (علی الخصوص در حوزه سخت افزار و البته در حوزه توسعه نرم افزار)، سیستم های اطلاعات آزمایشگاه پابپای این پیشرفت ها توسعه نیافتند. به عنوان مثال سیستم های اطلاعات آزمایشگاه فعلی، بسیار کم روش های هوش مصنوعی از جمله شبکه های عصبی (Neural or Bayesian Networks)، منطق فازی (Fuzzy Logic)، الگوریتم های ژنتیک (Genetic Algorithms) و سیستم های تشخیص ایمنی مصنوعی (Artificial Immune Recognition Systems) را به کار گرفته اند.

بطور کلی می توان مشخصه سیستم های مراقبت های سلامت را محافظه کاری و مقاومت در برابر تغییرات دانست و از این بابت سیستم های فعلی اطلاعات سلامت (HIS) و سیستم های اطلاعات آزمایشگاه (LIS) بازتابی از چنین روش محافظه کارانه ای به شمار می روند. علیرغم مزایای بالقوه از نظر هزینه-کارایی و امکان بهبود در مراقبت از بیمار با بکارگیری سیستم های اطلاعات سلامت/آزمایشگاه خوب طراحی شده ، بیشتر این سیستم ها بطور قابل توجهی از امکانات و ظرفیت هایی که فن آوری اطلاعات در حال حاضر ارائه می دهد عقب مانده اند. در واقع برخی از این سیستم ها نقائص و مشکلاتی دارند که اکثریت نرم افزارهای تحت ویندوز و وب مدتهاست بر آن فائق آمده اند از جمله ناوبری (Navigation) کارامد، پاسخ سریع (Rapid Response) و تصحیح املا (Spelling Correction).

آزمایشگاههای بالینی مدرن تدارک کننده اطلاعات بسیاری در فرم های نتایج آزمایشگاهی اعم از اعداد، متون، گراف ها یا سایر تصاویر همراه با داده های تفسیری هستند تا مؤسسات بهداشتی درمانی را در ارائه مراقبت بهینه از بیمارانشان یاری کنند. همانگونه که ذکر شد پیچیدگی این اطلاعات بطور روزافزونی بیشتر شده و با ظهور تکنیک های آنالیتیک وسیع الطیف از جمله ریز آرایه ها (Microarrays) و ترتیب گذاری های نسل جدید (Next-Generation Sequencing) میزان داده ای که تولید می شود بطور تصاعدی افزایش می یابد. در آینده نیاز خواهد بود توسعه های پیشرفته مدیریت داده ها و بیوانفورماتیک در سیستم های اطلاعات آزمایشگاه بکارگرفته شوند تا این مجموعه داده های عظیم، مدیریت شده و بتوانند از نظر بالینی مفید فایده واقع گردند. بعلاوه به طور روزافزونی پرس و جو های وسیع چند مقطعی در پایگاههای داده آزمایشگاه ها (داده کاوی) برای بهبود کیفیت و کارایی در ارائه مراقبت ها مورد استفاده قرار می گیرد. این دو تکنیک، مستلزم تدارک یک ظرفیت وسیع و نیازهای پردازشی برای سیستم های اطلاعات آزمایشگاه و سخت افزارهای پشتیبان آنها می باشد.

تمرکز تلاش ها برای بهبود کیفیت عملیات آزمایشگاه ها به شکل رو به تزایدی از فاز تحلیل یا Analytic Phase (که البته در حال حاضر مشکل زیادی ندارد علی الخصوص در مورد تست هایی که با تجهیزات خودکار و بسیار دقیق انجام می شوند) به جنبه های پیش تحلیلی و پسا تحلیلی (Preanalytic & Postanalytic ) انجام تست های آزمایشگاهی شیفت پیدا کرده است. سیستم های اطلاعات آزمایشگاه پیشرفته و پایگاه داده وابسته به آنها و سیستم های خبره (Expert Systems) برای هدف بهبود کیفیت این جنبه های خارج تحلیلی (Extra-Analytic) در تست های آزمایشگاهی حیاتی هستند (از جمله پیاده سازی روش های نوآورانه جابجایی پارادایم یا Paradigm-Shifting) 

در ادامه تلاش خواهیم کرد تا ایده هایی را برای طراحی یا بهبود وضعیت فعلی سیستم های اطلاعات آزمایشگاه (LIS) از منظر متخصصین حرفه ای شاغل در آزمایشگاه و با تمرکز بر بهینه سازی عملیات آزمایشگاه بالینی و بهبود مراقبت بالینی از روزن مدیریت هوشمند اطلاعات آزمایشگاه به اختصار بیان کنیم.

ماژول های سیستم مدیریت اطلاعات آزمایشگاه (LIS Modules)

امنیت اطلاعات :

سیستم های اطلاعات مراقبت های سلامت بایستی از دسترسی غیر مجاز داخلی و خارجی ایمن باشند و محرمانگی پرونده سلامت بیماران را بسته به قوانین و مقررات و تنظیمات مدیریتی بدون اینکه در کار کاربران مجاز اختلالی ایجاد نماید حفظ کند. به عنوان نمونه ارائه کنندگان مراقبت های سلامت بایستی بتوانند به اطلاعات مرتبط با بیماران خودشان دسترسی داشته باشند ولی نه اطلاعات سایر بیماران مگر اینکه آنها مورد مشورت قرار گیرند. افرادی که درگیر موضوع ارزیابی کیفیت مراقبت ها هستند بایستی به اطلاعات معینی از کلیه بیماران دسترسی داشته باشند. سطوح مختلف امنیت بایستی وجود داشته باشدو سیستم باید به کاربران اجازه دهد تا با ابزار مناسب شناسایی سایر کاربران گروههای کاری ایجاد نمایند که البته سطح دسترسی به اطلاعات و کارکردهای مجاز این گروهها در سیستم باید تعریف شده و مشخص باشد. (طبق جدول شماره یک)

رابط های کاربری امن در سیستم های اطلاعات آزمایشگاه باید دارای عناصر پیشرفته احراز هویت هنگام ورود به سیستم باشند از جمله شناسایی بیومتریک یا روشهای مبتنی بر RFIDs که زمان لازم برای ورود و خروج امن و خودکار به سیستم را به حداقل برساند. در موقعیت های معین امن، سیستم بایستی توانایی نمایش مداوم گزارش زنده از انجام تست های آزمایشگاهی را داشته باشد بدون اینکه نیاز به ورود مجدد های متعدد به سیستم باشد. سیستم بایستی امکان دسترسی از راه دور برای درخواست آزمایش و گزارش دهی نتایج را داشته باشد(از طریق اینترنت، موبایل و ... ) سیستم بایستی به منظور اطمینان از صحت داده ها و اسناد به نحوی قابل اعتماد و در عین حال انعطاف پذیر امکان درج امضای الکترونیک را داشته باشد.

دستور انجام آزمایشات :

درخواست آزمایش، مرحله ای است که بیش از هر فاز دیگری از کار امکان انجام مداخله به منظور بهینه سازی و بهبود استفاده از منابع آزمایشگاه را می دهد. (Laboratory Utilization) سیستم های دستور آزمایش متصل به سیستم های هوشمند پشتیبان تصمیم این پتانسیل را دارد که اتلاف وقت را کاهش داده و زمان ماندگاری را به حداقل برساند و ارائه کنندگان را به سمت کاربرد بهینه آزمایش سوق دهد. این سیستم می تواند در جایی حدفاصل بین HIS و LIS قرار بگیرد. فارغ از اینکه چه سیستمی استفاده می شود بایستی پسخوراند فوری به کاربر داده شود. مشابه سایر موقعیت هادر نرم افزار واسط بین آزمایشگاه و طبابت بالینی ، دخالت و نظر هر دو طرف (کلینیسین ها و متخصصین آزمایشگاه) برای توسعه سیاست ها و قوانین کاری آزمایشگاه لازم است. مفیدترین سیستم ها آنهایی هستند که از مؤسسات و افراد ارائه دهنده مراقبت می خواهند تا خودشان مستقیماً درخواست آزمایشات را برای بیمار در سیستم ثبت نمایند و این ارزش افزوده را ایجاد می کنند تا تعامل میان سیستم و ارائه دهنده مراقبت از طریق ماژول CPOE ایجاد شود. یک ملاحظه مهم در موفقیت سیستم CPOE طراحی مناسب برای کاربرد حداکثری آن و تطابق با فرایندهای کاری معمول نزد کاربران است. در ادامه به برخی از کارکردها و قابلیت های مطلوب در یک سیستم ثبت دستور انجام آزمایشات اشاره می کنیم:

1 - سیستم بایستی دروندادها را از سیستم HIS یا از ارائه کننده خدمات (زمانی که اطلاعات از طریق HIS در دسترس یا صحیح نیست) مشتمل بر عناصر زیر بگیرد :

• درخواست کننده آزمایش

1. نام (ضروری)
2. تخصص
3. آدرس (اگر در محل دیگری است) مناسبتر این است که این اطلاعات مستقیماً از یک پایگاه داده معتبر و به روز که آخرین اطلاعات ارائه کنندگان مراقبت ها را در دسترس می گذارد گرفته شود.
4. رسانه ارتباط (آدرس پست الکترونیک، شماره های تماس ثابت و همراه، شماره فراخوان(Pager) و غیره) برای پیغام های روتین (ضروری)
5. اطلاعات تماس برای پیغام نتایج بحرانی (اعم از پیجر، شماره همراه و روش ارتباط برای زمان های عدم اشتغال) مشتمل بر پیوند به سایر اطلاعات تماسی زنجیره ای مؤسسه برای یک بیمار خاص (ضروری)
6. سایر اعضای تیم مراقبتی و افرادی که قانوناً باید یا با نظر ارائه دهنده مراقبت بهتر است در جریان نتایج آزمایشات قرار بگیرد.